Αναξίμανδρος (610-540 π.X.)

Γέννηση, θάνατος, άπειρο », 23 Μαΐου 2011

Επιστήμες / Μορφές της Επιστήμης & της Τεχνολογίας   Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Αστρονομίας και των Φυσικών Επιστημών - Πανεπιστήμιο Αθηνών Στράτος Θεοδοσίου

Στην φιλοσοφία του Αναξίμανδρου, το άπειρο, που ήταν αθάνατον και ανώλεθρον, ήταν η πρωταρχική κοσμική ουσία από την οποία απορρέουν τα πάντα και στην οποία τελικά επιστρέφουν τα πάντα. Από αυτό γεννιούνταν και σε αυτό επέστρεφαν αλληλοδιαδόχως άπειροι κόσμοι.

των Στράτου Θεοδοσίου, επίκουρου καθηγητή, και Μάνου Δανέζη, αναπληρωτή καθηγητή, Τμήμα Φυσικής – Πανεπιστήμιο Αθηνών και Milan Dimitrijevic, Astronomical Observatory of Belgrade, Serbia

Την ίδια εποχή με τον Θαλή έδρασε, επίσης στην Μίλητο, ο μαθητής και διάδοχος στην Σχολή του, ο Αναξίμανδρος (610-540 π.X.), ο οποίος, όπως παραδέχονται όλοι οι μελετητές εκείνης της περιόδου, ήταν ισάξιος του διδασκάλου του και ο πρώτος που μαζί με τον Εμπεδοκλή τον Ακραγαντίνο (500-428 π.X.)- εισήγαγε την πειραματική έρευνα κατά την μελέτη των φυσικών φαινομένων. Εξάλλου θεωρείται ο πρώτος που παρουσίασε μία εικόνα του Κόσμου επιστημονική και τελείως απομυθοποιημένη, αφού ήταν ο πρώτος που έγραψε φιλοσοφικό σύγγραμμα για την Φύση: «εθάρρησε πρώτος ων ίσμεν Ελλήνων λόγον εξενεγκείν περί φύσεως συγγεγραμμένον» (Themist. Or. 36p. 317 η Προσωκρ. 2, 7).

Δικαιοσύνη και αρχή

Ο Αναξίμανδρος πίστευε βασικά ότι στον Κόσμο υπάρχει μία μορφή φυσικού νόμου, μια κοσμική δικαιοσύνη, που εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ των τεσσάρων κυρίαρχων στοιχείων, που συνεχώς αντιμάχονται εξαιτίας της διαφορετικής υφής τους και της ανομοιογενούς συστάσεώς τους. Η φυσική σχέση, κατά τον Αναξίμανδρο, έπρεπε να συντηρείται και να διαιωνίζεται ούτως ώστε κανένα από τα τέσσερα βασικά στοιχεία να μην μπορεί να υπερισχύσει των άλλων. Απέρριπτε, λοιπόν, την θέση του διδασκάλου του ότι αρχή του Κόσμου ήταν το νερό, διότι εάν συνέβαινε αυτό, θα διασαλευόταν η φυσική σχέση δικαιοσύνης μεταξύ των βασικών στοιχείων. Εάν ένα στοιχείο, όπως το νερό, ξεχώριζε και πλεονεκτούσε, τότε θα είχε απορροφήσει τα άλλα και ο Κόσμος όχι μόνον θα ήταν τελείως διαφορετικός, αλλά θα όδευε και προς την οριστική καταστροφή του.

Με αυτήν την τοποθέτηση, το σημαντικό στοιχείο στην φιλοσοφική σκέψη του Αναξίμανδρου ήταν ότι υπάρχει μία άχρονη και αναλλοίωτη κοσμική ουσία, από την οποία απορρέουν τα πάντα και στην οποία τελικά επιστρέφουν τα πάντα. Στην φιλοσοφία του Αναξίμανδρου, αυτή η πρωταρχική κοσμική ουσία, που βρισκόταν έξω από τα τέσσερα βασικά στοιχεία της Φύσης, ονομαζόταν «αρχή» και ταυτιζόταν με το άπειρο που ήταν αθάνατον και ανώλεθρον, από το οποίο γεννιούνταν και στο οποίο επέστρεφαν αλληλοδιαδόχως άπειροι κόσμοι. Γεγονός, όμως, είναι ότι οι αρχαίοι σχολιαστές αμφισβητούσαν αν το άπειρο ήταν ένα πρωταρχικό υλικό ή μία ακαθόριστη -ως προς την ποιότητα- και απεριόριστη σε έκταση πρωταρχική υλική ουσία. Ουσιαστικά το άπειρο μεταμορφωνόταν στα τέσσερα βασικά στοιχεία της Φύσης, τα οποία αλληλοσχετιζόμενα έδιναν τα όντα του Κόσμου μας, τα οποία φθειρόμενα επέστρεφαν τελικά σ’ εκείνο από το οποίο αρχικά προήλθαν. Το φιλοσοφικό πιστεύω του Μιλήσιου σοφού επικεντρωνόταν στο ότι αντιλαμβανόταν τον όρο «αρχή» τόσο με την σημασία της έναρξης, όσο και με την σημασία του άρχω (κυβερνώ) αναφερόταν δε σε μία «αρχή» που δεν ομοίαζε με καμία άλλη και με κανένα άλλο στοιχείο του Κόσμου, δηλαδή σε μία αρχή που «περιέχει άπαντα και πάντα κυβερνά».

Θερμό και ψυχρό

Ουσιαστικά, ο Αναξίμανδρος, όπως και ο διδάσκαλός του, απέρριψε εντελώς την ανθρωπομορφική έννοια της σεξουαλικής αναπαραγωγής μεταξύ όντων θεϊκών η μη, που αποτελούσε -έως την εποχή του- την βάση όλων των μέχρι τότε μυθολογικών κοσμογονιών. Υπέθεσε ότι η μήτρα του Κόσμου, εν προκειμένω το άπειρο, είχε την δύναμη να δημιουργεί ζωή, και μάλιστα η ζωή άρχισε από το σπέρμα γόνιμον, που βρισκόταν εντός του κοσμικού αυγού. Το σπέρμα γονιμοποιήθηκε με το αντίθετό του, αποσπάστηκε από το «άπειρον» και η ανάπτυξή του έγινε μέσα σε μια πύρινη σφαίρα, που περιείχε μία ψυχρή μάζα.

Στην αρχική αυτή φάση δημιουργίας χωρίστηκαν τα δύο αντίθετα: το θερμό, που περιείχε το ξηρό, καθώς και το ψυχρό, που περιείχε το υγρό. Με την επίδραση του θερμού διαχωρίστηκαν το υγρό και το ξηρό και σχηματίστηκαν η θάλασσα και η ξηρά. Αυτή καθαυτή η υγρασία που δημιουργήθηκε από την επίδραση του θερμού στο ψυχρό, ήταν ο φορέας της ζωής. Σύμφωνα μάλιστα με τον δοξογράφο Αέτιο, ο Αναξίμανδρος υποστήριζε ότι η θάλασσα ήταν το κατάλοιπο της πρωταρχικής υγρασίας: «Αναξίμανδρον την θάλασσαν φησιν είναι της πρώτης υγρασίας λείψανον, ης το μεν πλείον μέρος ανεξήρανε το πυρ, το δε υπολειφθέν δια την έκκαυσιν μετέβαλεν» [Αέτ. III, 16, 1 (D. 381)].

Φαίνεται ακόμα πως ο Αναξίμανδρος είχε συλλάβει την έννοια του «απείρου» του με νόημα ευρύτερο από το «άπειρο» με ακριβή μαθηματική έννοια. Ίσως να το ταύτιζε με μία αχανή υλική μάζα η ένα πρωταρχικό νεφέλωμα. Επιπλέον μπορεί να το θεωρούσε ως μια φυσική δύναμη η ενέργεια, απεριόριστο στον χώρο, απέραντο στον χρόνο και μάλλον χωρίς εσωτερική διάρθρωση. Πιθανόν το άπειρο του Αναξίμανδρου να μεταμορφωνόταν σε μία ποιοτικά απροσδιόριστη και άφθαρτη, όπως θεωρούσε, πρωταρχική ουσία, που ήταν συγχρόνως χωρικά και χρονικά απεριόριστη.

Πάντως, υπάρχει συμφωνία των μελετητών του ότι από το άπειρο προέρχονταν το θερμό και το ψυχρό, τα οποία διαχωρίστηκαν στην συνέχεια και σχημάτισαν το μεν πρώτο έναν εξωτερικό πύρινο θόλο, το πυρ, ενώ το δεύτερο -στο εσωτερικό του Κόσμου- τον αέρα, την γη και το νερό. Τα στοιχεία αυτά αναμειγνύονταν και διαχωρίζονταν σχηματίζοντας την θάλασσα και την ξηρά, ενώ από την διάνοιξη της εξωτερικής πύρινης σφαίρας και τον αποκλεισμό του πυρός σε τροχοειδείς κύκλους (δακτυλίους) σχηματίστηκαν ο Ήλιος, η Σελήνη και τα αστέρια. Τέλος -λόγω της θερμότητας του Ήλιου- το νερό εξατμίστηκε, δημιουργώντας τον αέρα, διαμέσου των ρευμάτων του οποίου προκαλούνταν η κίνηση των ουρανίων σωμάτων.

Εξέλιξη και άπειρο

Ο Αναξίμανδρος, πνεύμα ερευνητικό και διεισδυτικό, πίστευε ότι ο Κόσμος διαμορφώθηκε εξελικτικά πριν να φτάσει στην παρούσα κατάσταση. Ουσιαστικά εισηγήθηκε μία θεωρία εξέλιξης των ειδών ανάλογη προς εκείνη που πολλούς αιώνες αργότερα υποστήριξε ο Κάρολος Δαρβίνος (Charles Robert Darwin, 1809-1882).

Κάρολος Δαρβίνος (Charles Robert Darwin, 1809-1882) Ο γνωστός φυσιοδίφης πού, πάνω στα χνάρια του Αναξίμανδρου, διατύπωσε τη δική του θεωρία περί της βιολογικής εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής (1858).

Πράγματι, ο Αναξίμανδρος πρέσβευε ότι τα γήινα όντα δημιουργήθηκαν από ατελέστερες υπάρξεις: εξ αλλοειδών ζώων. Ειδικότερα για τον άνθρωπο υποστήριξε ότι προερχόταν από την θάλασσα δηλαδή από ιχθυόμορφα πλάσματα: «τον δε άνθρωπον ετέρω ζώω γεγονέναι, τουτέστι ιχθύι, παραπλήσιον κατ’ αρχάς» [Hippol. Ref. I 6, 6 (D. 559 W. 10)].

Υπέθετε ότι όταν -λόγω της συνεχούς επιδράσεως της θερμότητας- υποχώρησε το υγρό στοιχείο και αποκαλύφθηκε η ξηρά, οι ιχθυόμορφοι άνθρωποι βρέθηκαν έξω από το υγρό στοιχείο και αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον, αποβάλλοντας ολοκληρωτικά τα ιχθυόμορφα χαρακτηριστικά τους.

Ο Διογένης ο Λαέρτιος (Φιλοσόφων Βίοι II, 1) προσδιορίζει το άπειρόν του Αναξίμανδρου ως εξής: «Ούτος έφασκεν αρχήν και στοιχείον το άπειρον ου διορίζων αέρα η ύδωρ η άλλο τι και τα μεν μέρη μεταβάλλειν, το δε παν αμετάβλητον». Δηλαδή: Αυτός θεωρούσε ως αρχή και στοιχείο των όντων το άπειρον, χωρίς να προσδιορίζει αν αυτό είναι αέρας, νερό η κάτι άλλο. Και έλεγε ότι τα μέρη μεταβάλλονται, αλλά το όλον παραμένει αμετάβλητο.

Το Σύμπαν -σύμφωνα με τις απόψεις του Αναξίμανδρου- ήταν άπειρο σε έκταση και οι κόσμοι άπειροι σε αριθμό. Από το στοιχείο «άπειρο», που ήταν αθάνατον και ανώλεθρον, με την αέναη κίνηση εκκρίνονταν τα εναντία που ενυπάρχουν σ’ αυτό. Δηλαδή ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι τα δύο αντίθετα στοιχεία πυρ και ύδωρ δεν μπορούσαν να συνυπάρξουν και βρίσκονταν σε αδιάκοπη σύγκρουση.

Δυστυχώς, από το περίφημο βιβλίο του μεγάλου φιλοσόφου «Περί Φύσεως» δεν διασώζεται παρά ένα μικρό απόσπασμα, που το παραθέτει ο Σιμπλίκιος (Υπόμνημα εις την Αριστοτέλους Φυσικήν Ακρόασιν, 23-24) από τον Θεόφραστο, το οποίο αναφέρεται στο άπειρον και στην γένεση-καταστροφή των Κόσμων: «Αρχήν τε και στοιχείον είρηκε των όντων το άπειρον… φύσιν άπειρον, εξ ης άπαντας γίγνεσθαι τους ουρανούς και τους εν αυτοίς κόσμους. Εξ ων δε η γένεσις εστι τοις ούσι, και την φθοράν εις ταύτα γίνεσθαι κατά το χρεών. Διδόναι γαρ αυτά δίκην και τίσιν αλλήλοις της αδικίας κατά την του χρόνου τάξιν [Β1], ποιητικωτέροις ούτως ονόμασιν αυτά λέγων». Αυτό αποδίδεται ως εξής: Ο Αναξίμανδρος είχε πει ότι αρχή των όντων είναι το άπειρο, από το οποίο δημιουργήθηκαν όλοι οι ουρανοί και οι εν αυτοίς κόσμοι, και ότι η γέννησή τους προέρχεται απ’ αυτό και σ’ αυτό καταλήγουν στην φθορά τους. Με αυτόν τον τρόπο δίνουν δικαίωση και αποζημίωση το ένα προς τα άλλα για την αδικία που έγινε στην πορεία του χρόνου.

Ο Αριστοτέλης, μιλώντας για την έννοια του απείρου όπως την θεωρούσε ο Αναξίμανδρος, παρατηρεί: «Άπαντα γαρ η αρχή η εξ αρχής, του δε απείρου ουκ έστιν αρχή·είη γαρ αν αυτού πέρας… αθάνατον γαρ και ανώλεθρον [B3], ως φησιν ο Αναξίμανδρος και οι πλείστοι των φυσιολόγων (Φυσικά Γ 4, 203b 6)». Που σημαίνει: Όλα είναι η αρχή η έχουν αρχή, δηλαδή προέλευση, του απείρου δεν υπάρχει αρχή·αν υπήρχε, θα υπήρχε και τέλος… αθάνατο είναι και ακατάστρεπτο, όπως λέει ο Αναξίμανδρος και οι πιο πολλοί από τους φιλοσόφους.

Η ακίνητη Γη

Όσον αφορά την Γη, σύμφωνα με τον Πλούταρχο και τον Ιππόλυτο, Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος (Hippol. Ref. I 6, 3), ο Αναξίμανδρος πίστευε: «την δε γην είναι μετέωρον υπό μηδενός κρατουμένην, μένουσαν δε δια την ομοίαν πάντων απόστασιν, το δε σχήμα αυτής γυρόν, στρογγύλον, κίονι λίθω παραπλήσιον» [B5], που σημαίνει: η Γη είναι μετέωρη, δεν κρατιέται από πουθενά, και διατηρεί σταθερή απόσταση από παντού, το δε σχήμα της είναι σαν γύρο στρογγυλό και παραπλήσιο με λίθινη κολόνα.

Η μετέωρη Γη ως σπόνδυλος λίθινης κυλινδρικής κολόνας, όπως την θεωρούσε ο φιλόσοφος Αναξίμανδρος, σύμφωνα με τους δοξογράφους σχολιαστές του έργου του.

Σημειώνουμε ότι και στην Παλαιά Διαθήκη, στο Βιβλίο του Ιώβ, αναφέρεται ότι ο Θεός είναι: ο κρεμάζων την γην επί ουδενός (ΚΣΤ , 7).

Πράγματι, και άλλοι δοξογράφοι και σχολιαστές του έργου του, όπως ο Θέων ο Σμυρναίος: «Αναξίμανδρος δε ότι η γη μετέωρος· και κινείται περί το του κόσμου μέσον» {Theon Smyrn. p. 198, 18 Hill. (aus Derc.) [Eudem fr. 94 Speng.]} και ο Διογένης ο Λαέρτιος (Φιλοσόφων Βίοι II, 1, 1-2): «μέσην τε την γην κείσθαι, κέντρου τάξιν επέχουσα», αναφέρουν ότι ο Αναξίμανδρος θεωρούσε ότι η Γη κείται στο κέντρο του κόσμου, σε τέτοιο σημείο μάλιστα που να απέχει ίσες αποστάσεις από τα έσχατα σημεία του: «το επί του μέσου ιδρυμένον και ομοίως προς τα έσχατα έχον» (Το ουράνιο σώμα, γη, που είναι εγκατεστημένο στο κέντρο και απέχει εξίσου από τα ακραία σημεία) (Αριστοτέλους, Περί Ουρανού B, 295b, 13-14).

Επομένως, ο Αναξίμανδρος υποστήριζε την ακινησία της Γης και θεωρούσε ότι διατηρούσε σταθερές αποστάσεις από παντού, με την έννοια ότι ήταν ίδιες οι αποστάσεις της από τις παρυφές του Σύμπαντος. Ισχυριζόταν μάλιστα ότι είχε αυτές τις απόψεις για την Γη επειδή δεν ήταν δυνατόν οποιοδήποτε σώμα -εν προκειμένω η Γη- που βρισκόταν στο κέντρο του Σύμπαντος και απείχε ίσες αποστάσεις από τα έσχατα σημεία του, να κινείται είτε προς τα επάνω είτε προς τα κάτω είτε πλάγια. Επιπλέον ήταν αδύνατον για την Γη να εκτελεί ταυτόχρονα αντίθετες κινήσεις. Συμπερασματικά, λοιπόν, κατα­λήγει στην άποψη ότι η Γη ήταν ακίνητη (Αριστ. Περί Ουρανού B, 295b, 10-15).

Ο Αριστοτέλης στο Περί Ουρανού σύγγραμμά του (Περί Ουρανού B, 295b, 10-25) σχολιάζει τις απόψεις του Αναξίμανδρου, τις οποίες δεν θεωρεί σωστές. Υποστηρίζει ότι αν κάτι τοποθετηθεί στο κέντρο του Σύμπαντος, θα έπρεπε, σύμφωνα με τις απόψεις του Μιλήσιου σοφού, να παραμένει ακίνητο, άρα και το πυρ, επειδή ο ισχυρισμός του Αναξίμανδρου δεν αναφέρεται αποκλειστικά και μόνον στην Γη.

Κύλινδρος ή σφαίρα

Είδαμε ότι δοξογράφοι, σχολιαστές του έργου του, αναφέρουν πως ο Αναξίμανδρος θεωρούσε την Γη όμοια με σπόνδυλο λίθινης κολόνας, πράγμα που κατέγραψε ο Αέτιος: «Αναξίμανδρος λίθω κίονι την γην προσφέρη των επιπέδων» [Αέτ. III 10, 2 (D. 376)].

Είναι γεγονός ότι αυτή η μη σφαιροειδής Γη του Αναξίμανδρου, σύμφωνα με τον Ψευδο-Πλούταρχο, παρουσιάζεται με σχήμα κυλίνδρου. Αυτή η κυλινδρική Γη έχει συγκεκριμένες διαστάσεις βάθους -μάλλον ύψους- ως προς το πλάτος της, σε σχέση 3 προς 1. Δηλαδή το ύψος του κυλίνδρου είναι καθορισμένο και ίσο με το 1/3 της διαμέτρου του: «υπάρχειν δε φησι τω μεν σχήματι την γην κυλινδροειδή, έχειν δε τοσούτον βάθος όσον αν είη τρίτον προς το πλάτος» [Plut. Strom. 2 (D. 579; aus Theophrast.)].

Αριστοτέλης. Ο σπουδαίος φιλόσοφος αναφέρεται στο έργο του «Τα Φυσικά» στην έννοια τού απείρου όπως την θεωρούσε ο Αναξίμανδρος.

Ωστόσο υπάρχει η άποψη ότι ο Αναξίμανδρος επ’ ουδενί μιλούσε για το σχήμα της Γης ως λίθινης κυλινδρικής κολόνας. Αυτό πιστεύουμε κι εμείς, πράγμα που επιβεβαιώνεται από την αναφορά του Διογένη του Λαέρτιου (Φιλοσόφων Βίοι II, 1-2), ο οποίος υποστήριζε ότι ο Αναξίμανδρος θεωρούσε την Γη σφαιροειδή.

Δεν είναι απίθανο ο Αναξίμανδρος να δεχόταν ότι η Γη, όπως η Σελήνη και ο Ήλιος, εκτελούσε περιστροφική κίνηση επί τεραστίου δακτυλίου! Για τον Ήλιο ιδιαίτερα είχε την πεποίθηση ότι ως προς τον όγκο του ήταν ίσος η μεγαλύτερος από την Γη και ότι βρισκόταν τοποθετημένος σ’ έναν τεράστιο δακτύλιο με διάμετρο 28 φορές μεγαλύτερη από την διάμετρο της Γης: «Αναξίμανδρος [τον ήλιον] κύκλον είναι οκτωκαιεικοσαπλασίονα της γης αρματείω τροχώ παραπλήσιον» [Αέτ. II, 20, 1 (D. 348)].

Τα ίδια ίσχυαν και για την Σελήνη, μόνο που ο δακτύλιος, όπου βρισκόταν τοποθετημένη η Σελήνη και περιφερόταν γύρω από την Γη, είχε διάμετρο 19 φορές μεγαλύτερη από την διάμετρο της Γης: «Αναξίμανδρον [την σελήνην] κύκλον είναι εννεακαιεικοσαπλασίονα της γης, όμοιον αρματείω (τροχώ) κοίλην έχοντι την αψίδα και πυρός πλήρη καθάπερ τον του ηλίου, κείμενον λοξόν, ως κακείνον, έχοντα μίαν εκπνοήν οίον πρηστήρος αυλόν. Εκλείπειν δε κατά τας τροπάς του τροχού» [Αέτ. II, 25, 1 (D. 355)].

Ο Αέτιος αναφέρει ακόμα ότι ο Αναξίμανδρος δίδασκε πως τα άστρα δημιουργήθηκαν από περιδινήσεις αερίων και πυρός: «Αναξίμανδρος τα άστρα είναι πιλήματα αέρος τροχοειδή, πυρός έμπλεα, κατά τι μέρος από στομίων εκπνέοντα φλόγα» [Αέτ. II, 13, 7 (D. 342)].

Ο Αναξίμανδρος θεωρούσε ότι τα άστρα ακολουθούσαν τροχιές τροχοειδών κύκλων και όφειλαν την δημιουργία τους στην πύκνωση του αέρα, ενώ ταυτόχρονα περιείχαν αόρατο πυρ. Εξαιτίας της πιέσεως στην τροχοειδή κυκλική τροχιά τους, το πυρ διέφευγε από τις οπές που υπήρχαν στην περιφέρεια των τροχών. Σ’ αυτό ακριβώς το γεγονός, κατά τον Αναξίμανδρο, όφειλαν τα άστρα την λαμπρότητά τους.

Φαίνεται πως ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος που κατασκεύασε χάρτη της Γης, στον οποίο η Ευρώπη και η Ασία είχαν το ίδιο περίπου μέγεθος.

Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρία του Διογένη του Λαέρτιου (Φιλοσόφων Βίοι II, 1), ο Αναξίμανδρος επινόησε τον γνώμονα, κατασκεύασε ηλιακά ρολόγια και δίδαξε την χρήση τους στους Έλληνες: «εύρεν δε και γνώμονα πρώτος και έστησεν επί των σκιοθήρων εν Λακεδαίμονι, καθά φησι Φαβωρίνος εν Παντοδαπή ιστορία, τροπάς τε και ισημερίας σημαίνοντα· και ωροσκοπεία κατεσκεύασε. και γης και θαλάσσης περίμετρον πρώτος έγραψεν, αλλά και σφαίραν κατεσκεύασε» (Διογ. του Λαέρτ., Φιλοσόφων Βίοι II, 1-2).

Κόσμος και σύμπαν

Ολοκληρώνοντας, αναφέρουμε ότι, όπως γράφει ο Αέτιος: «Αναξίμανδρος δε Πραξιάδου Μιλήσιος φησι των όντων αρχήν είναι το άπειρον^ εκ γαρ τούτου πάντα γίγνεσθαι και εις τούτο πάντα φθείρεσθαι. διο και γεννάσθαι απείρους κόσμους και πάλιν φθείρεσθαι εις το εξ ου γίγνεσθαι» [Αέτ. de plac. I 3, 3 (D. 277)].

Ομοίως ο Σιμπλίκιος [Περί Ουρανού (De Caelo) 615, 15] αναφέρει: «Άπειρον δε πρώτος υπέθετο, ίνα έχη χρήσθαι προς τας γενέσεις αφθόνως η και κόσμους δε απείρους ούτος και έκαστον των κόσμων εξ απείρου του τοιούτου στοιχείου υπέθετο ως δοκεί».

Επομένως, σημειώνουμε εμείς, ο Αναξίμανδρος με την βασική του υπόθεση πως όλα προήλθαν από το «άπειρον» και ότι όλα εκεί θα καταλήξουν, δεχόταν, όπως υποστηρίζουν ο Αέτιος και ο Σιμπλίκιος, ότι χιλιάδες Κόσμοι γεννιούνται και καταστρέφονται, όπως και ο δικός μας που κάποτε θα καταστραφεί. Δηλαδή ο Αναξίμανδρος, όπως άλλωστε και ο Δημόκριτος, δεχόταν ότι στο Σύμπαν υπάρχουν άπειρα κοσμικά συστήματα, άπειροι Κόσμοι. Μια άποψη που προσεγγίζει σε καταπληκτικό βαθμό τις απόψεις της σύγχρονης Αστροφυσικής!

Ίσως ο Αναξίμανδρος να ξεχώριζε στο κοσμοείδωλό του τις απόψεις Κόσμος και Σύμπαν. Υποστήριζε, λοιπόν, αφενός μεν την κεντρική θέση της Γης στον δικό μας Κόσμο, αφετέρου δε δεν δεχόταν την όποια κεντρική θέση της Γης σ’ ένα Σύμπαν, όπου υπάρχει άπειρο πλήθος άλλων Κόσμων!

Ωστόσο άλλοι μελετητές του έργου του διαφοροποιούνται και θεωρούν ότι ο Αναξίμανδρος πρέσβευε πως τα ουράνια σώματα διαγράφουν περιστροφικές κινήσεις γύρω από την Γη μέσα σ’ ένα Σύμπαν που έχει το σχήμα σφαίρας. Θυσιαστικά πρέπει να παρατήρησε ότι τα άστρα φαίνονται να περιστρέφονται γύρω από τον πόλο της ουράνιας σφαίρας, που δεν είναι τίποτα άλλο από μία εκδήλωση της περί άξονα περιστροφής της Γης.

Άλλοι πάλι ερευνητές θεωρούν ότι στις τελευταίες απόψεις του Αναξίμανδρου φαίνεται η καθαρά γεωκεντρική διάταξη του Κόσμου του στο σφαιρικό Σύμπαν που περιγράφει. Αυτό εξηγείται από την υπόθεσή του ότι η Γη μένει μετέωρη, στο κέντρο μιας τεράστιας σφαίρας, ισορροπώντας δηλαδή στην μέση του Σύμπαντος εξαιτίας των ίσων διαστημάτων της από τα όρια αυτής της σφαίρας, στην εσωτερική επιφάνεια της οποίας βρίσκονται στερεωμένα τα άστρα.

Βιβλιογραφία

Θεοδοσίου Στράτος: Η εκθρόνιση της Γης – Η διαπάλη του γεωκεντρικού με το ηλιοκεντρικό σύστημα. Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα, 2007.

Η προσφορά του Αναξίμανδρου στις θετικές επιστήμες

1. Αστρονομία

Ο Αναξίμανδρος, συμ­φωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο (Φιλοσόφων Βίοι II, 1), επινόησε τον γνώμονα, κατασκεύασε ηλιακά ρολόγια και δίδαξε την χρήση τους στους Έλληνες. Όπως εξάλλου αναφέρει ο Πλίνιος, υπολόγισε την λόξωση της εκλειπτικής: obliquitatem eius [sc. zodiaci] intel­le­xisse, hoc est rerum foris aperuisse (Plin. Natur. Hist. II 31), ενώ παρατήρησε ότι η Γη φαινόταν σαν να βρίσκεται στο κέντρο τεράστιας σφαίρας, στην εσωτερική επιφάνεια της οποίας ήταν στερεωμένοι οι αστέρες. Συνεπώς «εφηύρε» την έννοια της ουράνιας σφαίρας και κατασκεύασε σφαίρα, ένα είδος προτύπου του ουρανού. Επομένως, μπορεί να θεωρηθεί ο πατέρας της μαθηματικής αστρονομίας.

Ο Θεμίστιος αναφέρει ότι ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος από τους Έλληνες που είχε την τόλμη να δημοσιεύσει πραγματεία για την Φύση, εννοώντας το έργο του Περί Φύσεως: «εθάρρησε πρώτος ων ίσμεν Ελλήνων λόγον εξενεγκείν περί φύσεως συγγεγραμμένον» (Themist. Or. 36 p. 317).

O Αναξίμανδρος πρέσβευε ότι η Γη βρισκόταν «μετέωρη» και ελεύθερη στο διάστημα, χωρίς να υποβαστάζεται από πουθενά. Αυτή ήταν μία από τις πλέον τολμηρές επιστημονικές θεωρίες της Αρχαιότητας. Ακόμη υποστήριζε ότι υπάρχει και αντίθετη πλευρά της Γης από εκείνη στην οποία κατοικούσαν οι άνθρωποι. O Διογένης ο Λαέρτιος (Φιλοσόφων Βίοι II, 1) αναφέρει ότι ο Αναξίμανδρος δίδασκε πως η Γη κατείχε το κέντρο του Κόσμου και ότι είχε σφαιροειδές σχήμα, ενώ άλλοι δοξογράφοι, όπως ήδη είδαμε, υποστηρίζουν ότι θεωρούσε την Γη κυλινδρικού σχήματος, σαν τμήμα λίθινου κίονα(;).

Ο Αέτιος γράφει ότι ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος σοφός που μελέτησε και υπολόγισε το μέγεθος και τις αποστάσεις των άστρων, της Σελήνης και του Ήλιου, για τον οποίο υπέθεσε ότι ήταν είτε ίσος με την Γη είτε 27 φορές μεγαλύτερός της: «Αναξίμανδρος τον μεν ήλιον ι¬σον είναι τη γη, τον δε κύκλον, αφ’ ου την εκπνοήν έχει και υφ’ ου περιφέρεται επτακαιεικοσαπλασίω της γης» [Αέτ. II 21, 1 (D. 351)].

2. Αστροφυσική – Κοσμογονία και Κοσμολογία

Σύμφωνα με τον Αέτιο, ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι τα άστρα ήταν συμπυκνώσεις που δημιουργήθηκαν από περιδινήσεις αερίων και πυρός. O Ιπόλλυτος (Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος) προσθέτει ότι ο Αναξίμανδρος θεωρούσε πως τα άστρα δημιουργήθηκαν από την πύκνωση του αέρα και το αόρατο πυρ σε έναν πύρινο κύκλο, που αποχωρίστηκε από το αρχικό πυρ, το οποίο διαπότιζε τον Κόσμο μας, καθώς και τον αέρα που τον περιβάλλει: «τα δε άστρα γίγνεσθαι κύκλον πυρός, αποκριθέντα του κατά τον κόσμον πυρός, περιληφθέντα δ’ υπό αέρος· εκπνοάς δ’ υπάρξαι πόρους τινάς αυλώδεις, καθ’ ους φαίνεται τα άστρα· δια και επιφρασσομένων των εκπνοών τας εκλείψεις γίνεσθαι» (Hippol. Ref. I 6, 4).

Ο Αναξίμανδρος δίδασκε ότι πρώτα απ’ όλα διαχωρίστηκε το θερμό από το ψυχρό. Στην συνέχεια διαμορφώθηκε μία πύρινη σφαίρα, άρα πύρινης υφής ήταν οι ουρανοί που περιέβαλλαν τον γύρω της Γης αέρα (την ατμόσφαιρα) σαν τον φλοιό στον κορμό των δέντρων. Όταν η πύρινη αυτή σφαίρα διαλύθηκε, σχηματίστηκαν ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα σε διαφορετικές μεταξύ τους αποστάσεις.

Ο Αναξίμανδρος απέρριψε την σεξουαλική ανθρωπομορφική αναπαραγωγή ως βάση της μυθολογικής κοσμογονίας. Θεώρησε ότι η ζωή προερχόταν από το κοσμικό αυγό, μέσω του γονιμοποιού σπέρματος, απόρροια της διαπάλης θερμού και ψυχρού. Το «άπειρον» του Αναξίμανδρου ήταν η αρχή όπου είχαν συγχωνευθεί τα πάντα και απ’ όπου απέρρεαν τα πάντα: «άπαντα γαρ η αρχή η εξ αρχής, του δε απείρου ουκ έστιν αρχή. είη γαρ αν αυτού πέρας. έτι δε και αγένητον και άφθαρτον ως αρχή τις ούσα» (Αριστοτέλης, Φυσικά, Γ 4. 203b 6).

Όμως, η εκπληκτική και πρωτοπόρα θέση του, που προσεγγίζει τις απόψεις της σύγχρονης αστροφυσικής, ήταν η υπόθεσή του ότι τα πάντα προήλθαν από το «άπειρο», όπου άλλωστε και θα καταλήξουν. O Αναξίμανδρος δεχόταν, σύμφωνα με τον Αέτιο, ότι χιλιάδες Κόσμοι γεννιούνται και καταστρέφονται και ότι ο δικός μας Κόσμος κάποτε κι αυτός θα καταστραφεί!

3. Γεωγραφία και πρόβλεψη      των σεισμών

Ο αρχαίος Έλληνας γεωγράφος, φιλόσοφος και συγγραφέας Αγαθήμερος [2ος π.X. αιώνας(;)] αναφέρει ότι ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος που τόλμησε να κατασκευάσει τον πρώτο γεωγραφικό χάρτη της τότε οικουμένης: «Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος ακουστής Θαλέω πρώτος ετόλμησε την οικουμένην εν πίνακι γράψαι· μεθ’ ον Εκαταίος ο Μιλήσιος ανήρ πολυπλανής διηκρίβωσεν, ώστε θαυμασθήναι το πράγμα» [Agathemer. I 1 (aus Eratosthenes)].

Στον χάρτη του, που περιλάμβανε όλες τις περιοχές του τότε γνωστού γεωγραφικού χώρου, η ξηρά περιβαλλόταν από την θάλασσα, ενώ παρουσιαζόταν και η εσωτερική θάλασσα, η Μεσόγειος. O Αναξίμανδρος, λοιπόν, ως ο πρώτος γεωγράφος θεωρείται ο πατέρας της Γεωγραφίας. Σύμφωνα δε με τον Στράβωνα, ο γεωγράφος Εκαταίος ο Μιλήσιος (560-480 π.Χ.) διόρθωσε τον αντίστοιχο χάρτη του Αναξίμανδρου: τους πρώτους μεθ’ Όμηρον δύο φησίν Ερατοσθένης, Αναξίμανδρόν τε Θαλού γεγονότα γνώριμον και πολίτην και Εκαταίον τον Μιλήσιον· τον μεν ουν εκδούναι πρώτον γεωγραφικόν πίνακα, τον δε Εκαταίον καταλιπείν γράμμα πιστούμενον εκείνου είναι εκ της άλλης αυτού γραφής» (Strabo I, p. 7).

Σημειώνουμε ότι, παρ’ όλες τις περί του αντιθέτου απόψεις των σημερινών σεισμολόγων, ο μέγας φυσιολόγος-φιλόσοφος Αναξίμανδρος φαίνεται πως είχε παρατηρήσει κάποια πρόδρομα στοιχεία από τα οποία μπορούσε να προβλέψει την εκδήλωση σεισμού. Όπως μαρτυρεί ο Κικέρωνας -is enim [Anaximander] infinitatem naturae dixit esse, e qua omnia gignerentur (Cicero Acad. Priora II 37, 118)-, ο Αναξίμανδρος, επισκεπτόμενος την Σπάρτη, γύρω στο 550 π.X., ειδοποίησε τους Σπαρτιάτες για κάποιον επερχόμενο σεισμό. Αυτοί διανυκτέρευσαν έξω από την πόλη τους και έτσι σώθηκαν από τα καταστρεπτικά αποτελέσματά του, τα οποία μετέβαλαν την πόλη σε ερείπια, λόγω της κατακρήμνισης ενός μεγάλου ορεινού όγκου από τον Ταΰγετο.

Μην μας κάνει εντύπωση η πρόγνωση του Αναξίμανδρου, γιατί μία ακόμα πρόγνωση σεισμού αποδίδεται στον Φερεκύδη τον Σύριο (6ος π.X. αιώνας), διδάσκαλο του Πυθαγόρα, που πρόβλεψε έναν σεισμό, γύρω στο 550 π.X., από το νερό που ήπιε από ένα πηγάδι.

4. Βιολογία

Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο (Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος I, 6, 6), ο πανεπιστήμονας Αναξίμανδρος διατύπωσε την άποψη ότι όλα τα όντα προήλθαν από την επιφάνεια της Γης με την εξάτμιση του υγρού στοιχείου από την θερμότητα του Ήλιου, όταν ο πλανήτης μας βρισκόταν στην φάση της υγρής κατάστασης: «Τα δε ζώα γίνεσθαι (εξ υγρού) εξατμιζομένου υπό του ηλίου, τον δε άνθρωπο ετέρω ζώω γεγονέναι, τουτέστι ιχθύι, παραπλήσιον κατ’ αρ­χας» [Hippol. Ref. I 6, 6 (D. 559 W. 10)].

Ο Αναξίμανδρος, που διατύπωσε μία θεωρία για την εξέλιξη των εμβίων όντων στην οποία η φυσική ερμηνεία αντικαθιστά την μυθική φαντασία, θεωρείται ο πρόδρομος του Κάρολου Δαρβίνου (19ος αιώνας), αφού η θεωρία του λογίζεται προδρομική των απόψεων του Βρετανού φυσιοδίφη. Τα πάντα -σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο- προήλθαν εξελικτικά από το υγρό στοιχείο, την αρχική κοιτίδα της ζωής· οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν αρχικά στο νερό σαν πλάσματα που έμοιαζαν με ψάρια. Απ’ αυτά τα ιχθυόμορφα πλάσματα δημιουργήθηκαν το αρσενικό και το θηλυκό, που τελικά άφησαν το υγρό στοιχείο, βγήκαν στην ξηρά και πήραν την σημερινή μορφή τους, την στιγμή ακριβώς που ήταν ικανά να εξασφαλίσουν από μόνα τους την τροφή τους: «Αναξίμανδρος εν υγρώ γεννηθήναι τα πρώτα ζώα φλοιοίς περιεχόμενα ακανθώδεσι, προβαινούσης δε της ηλικίας αποβαίνειν επί το ξηρότερον και περιρρηγνυμένου του φλοιού επ’ ολίγον χρόνον μεταβιώναι» [Αέτ. V 19, 4 (D. 430)].

5. Μετεωρολογία

Ο Αναξίμανδρος, όπως αναφέρει ο Ιππόλυτος (Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος I, 6, 7), πρέσβευε ότι οι άνεμοι προέρχονταν από τις κινήσεις των λεπτότατων ατμών του αέρα η ήταν μόνον αέρας σε κίνηση. Επίσης, ο Αναξίμανδρος υπέθετε ότι οι βροχές προέρχονταν από τους ατμούς της Γης, που δημιουργούνταν από την εξάτμιση των υδάτων της εξαιτίας της θερμότητας του Ήλιου. Υποστήριζε ότι τα φυσικά φαινόμενα των αστραπών, των βροντών, των κεραυνών και των ανεμοστροβίλων προέρχονταν από βίαιες και έντονες κινήσεις πεπιεσμένου αέρα. Θεωρούσε πως όταν ο αέρας φυλακιζόταν σε πυκνά νέφη, έσχιζε τα σύννεφα για να ξεφύγει και έκανε θόρυβο κατά την διαφυγή του (βροντή). Συγκρουόμενος με τα νέφη, προκαλούσε τις αστραπές: «ανέμους δε γίγνεσθαι των λεπτοτάτων ατμών του αέρος αποκρινομένων και όταν αθροισθώσι κινουμένων, υετούς δε εκ της ατμίδος της εκ γης υφ’ ήλιον αναδυομένης· αστραπάς δε, όταν άνεμος εμπίπτων διιστά τας νεφέλας» (Hippol. Ref. I 6, 7).

6. Γεωμετρία

O Αναξίμανδρος, ακολουθώντας το παράδειγμα του διδασκάλου του Θαλή, ο οποίος πρώτος απέδειξε την αλήθεια γεωμετρικών προτάσεων, λέγεται ότι έγραψε βιβλίο θεωρητικής γεωμετρίας: και όλως γεωμετρίας υποτύπωσιν έδειξεν.