ΚΥΠΡΟΣ ΑΦΙΈΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ 1974

του Χρήστου Καπούτση

Είναι το απόγευμα της 19^ης Ιουλίου του 1974, η ζέστη είναι αποπνικτική και οι παραλίες της Κύπρου, είναι γεμάτες από κόσμο που αναζητούν λίγη δροσιά. Οι δείκτες των ρολογιών δείχνουν 18.23 και κείνη την ώρα το επίγειο ραντάρ της Ναυτικής Διοίκησης Κύπρου, που βρισκόταν στο βορειοανατολικό άκρο της Κύπρου και συγκεκριμένα στο ακρωτήρι Άγιος Ανδρέας, εντόπισε την Τουρκική νηοπομπή, 4 αποβατικά σκάφη, στα ανοικτά της Κυρήνειας. Ειδοποιούνται αμέσως με κατεπείγοντα σήματα  η Ελληνική και Ελληνοκυπριακή πολιτική και στρατιωτική ηγεσία. Κάθε μισή ώρα, από τις 7μ.μ. (19.00) μέχρι και στις 04.50 το πρωί της 20^ης Ιουλίου, η Ναυτική Διοίκηση Κύπρου, αναφέρει  λεπτομερώς τις  κινήσεις των Τουρκικών αποβατικών σκαφών. Η Ελληνική στρατιωτική ηγεσία, που ουσιαστικά είναι και πολιτική ηγεσία, εκτιμά πως πρόκειται για άσκηση του τουρκικού στόλου ή έτσι τους «πληροφόρησαν» από την Αμερικανική Πρεσβεία και δεν λαμβάνει κανένα απολύτως μέτρο. Ούτε καν αυτό της αυξημένης επιτήρησης!!

Στις 5 παρά 10  το πρωί της 20^ης Ιουλίου, τα τουρκικά αποβατικά απέχουν μόνο 8 χιλιόμετρα από τις ακτές της Κυρήνειας και ουδείς , έλληνας ή ελληνοκύπριος πολιτικός ή στρατιωτικός , ανησυχεί!!

Δέκα λεπτά αργότερα, γύρω στις 5, με το πρώτο φως της μέρας , άρχισαν σφοδροί αεροπορικοί βομβαρδισμοί από την Τουρκική Αεροπορία. Πάνω από 70 τουρκικά πολεμικά αεροσκάφη προσέβαλαν και κατέστρεψαν , τον Ναυτικό Σταθμό της Κυρήνειας, τα στρατόπεδα πεζικού και πυροβολικού, το οδικό δίκτυο ανατολικά της Κυρήνειας, τον σταθμό Εγκαίρου Προειδοποίησης της Αεροπορίας και το Ραντάρ  του Ναυτικού, στον Άγιο Αντρέα. Λίγο πριν από τις 6 το πρωί, τα Τουρκικά αεροσκάφη χτύπησαν εγκαταστάσεις του Γενικού Επιτελείου της Κυπριακής Εθνοφρουράς, διάφορα στρατόπεδα στη Λευκωσία και το στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ (Ελληνική Δύναμη Κύπρου).

Θα πρέπει κάποτε να αναδειχθεί στις σωστές διαστάσεις του και ο ρόλος της Αγγλίας στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Πάντως , δεν έχει επίσημα διαψευσθεί η πληροφορία ότι Βρετανικά μαχητικά αεροσκάφη συμμετείχαν μαζί με τα τουρκικά στους βομβαρδισμούς στόχων στην Λευκωσία και στο στρατόπεδο της ΕΛ.ΔΥ.Κ.

Τα πρώτα θύματα

Πρέπει να σταθούμε με σεβασμό στα πρώτα θύματα, Έλληνες στρατιωτικούς της Τουρκικής εισβολής.

Λίγο μετά τις 5 το πρωί της 20^ης Ιουλίου του 1974 και ενώ τα Τουρκικά Πολεμικά αεροσκάφη έσπερναν το θάνατο και την καταστροφή στην Κυρήνεια και την Λευκωσία, ο Έλληνας Διοικητής μιας μικρής ναυτικής δύναμης από δύο τορπιλακάτους, που  ναυλοχούσαν στο λιμάνι της Κυρήνειας, διέταξε τον απόπλου τον πλοίων.  Αποστολή τους, να χτυπήσουν την τουρκική νηοπομπή που με ισχυρή αεροπορική υποστήριξη πλησίαζε τις ακτές της Κυρήνειας!! Επρόκειτο καθαρά για αποστολή αυτοκτονίας, αλλά και απόλυτα σωστή  επιλογή, σύμφωνα με τις παραδόσεις και την ιστορία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού.

Δεν είχαν περάσει ούτε 20 λεπτά από τον απόπλου των δύο πλοίων και φυσικά, τα τουρκικά αεροσκάφη εντόπισαν τις Ελληνικές πυραυλακάτους  και άρχισαν να τις σφυροκοπούν.

Η πρώτη τέθηκε αμέσως εκτός μάχης. Ο κυβερνήτης της την έστρεψε στην ακτή και το πλήρωμά της την εγκατέλειψε λίγο πριν βυθιστεί. Σώθηκαν όλοι κολυμπώντας προς την ακτή.

Η άλλη τορπιλάκατος, συνέχισε να πλησιάζει τα τουρκικά αντιτορπιλικά, παρά τις αεροπορικές επιθέσεις. Ετοιμαζόταν μάλιστα να κάνει και την πρώτη βολή εναντίον των τουρκικών πλοίων, όταν δέχεται τορπίλη και βυθίζεται σχεδόν αμέσως. Από το 10μελές πλήρωμά της, σώθηκε μόνο ένας. Οι υπόλοιποι 9 ήταν τα πρώτα θύματα της Τουρκικής εισβολής.

Θα πρέπει κάποτε να δοθεί στη δημοσιότητα η απάντηση στο εξής ερώτημα: ο ναυτικός  διοικητής, όταν διέταξε τον απόπλου τον δύο τορπιλακάτων είχε την διαβεβαίωση του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού ότι θα σπεύσουν σε βοήθειά του ελληνικά υποβρύχια που έπλεαν ανοιχτά της Ρόδου; Αν η απάντηση είναι θετική, τότε γιατί τα ελληνικά υποβρύχια δεν έφθασαν ΠΟΤΕ στις Κυπριακές ακτές, προκειμένου να εμποδίσουν τα τουρκικά αποβατικά και να υποστηρίξουν την αποστολή της μικρής ναυτικής δύναμης που απέπλευσε από το λιμάνι της Κυρήνειας; Ποιος πρόδωσε και δεν έπραξε το καθήκον του;

«Αυτοσυγκράτηση»

οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί που είχαν ξεκινήσει με το πρώτο φως της μέρας, μετά από τις 7.30 το πρωί , εντείνονται. Πολλά σημεία της Λευκωσίας έχουν παραδοθεί στις φλόγες, ενώ στα βομβαρδισμένα στρατόπεδα υπάρχουν ήδη οι πρώτοι νεκροί και τραυματίες Έλληνες και Ελληνοκύπριοι στρατιωτικοί.

Μετά τις πρώτες φονικές αεροπορικές επιδρομές,  άρχισε η ρίψη τούρκων αλεξιπτωτιστών νοτιοανατολικά της Λευκωσίας στο Κιόνελι, ενώ στο βόρειο άκρο του νησιού ελικόπτερα μετέφεραν Τούρκους καταδρομείς.

Το Γενικό Επιτελείο της Κυπριακής Εθνοφρουράς ζητάει από το Ελληνικό Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων να χτυπήσει τους τούρκους αλεξιπτωτιστές και να αρχίσουν οι βολές των αντιαεροπορικών όπλων εναντίον των εφορμούντων  τουρκικών αεροσκαφών. Η απάντηση από την Αθήνα και το Ελληνικό Πεντάγωνο είναι, «αυτοσυγκράτηση, διότι οι τούρκοι κάνουν άσκηση». Μάλιστα, ο επιτελάρχης της Κυπριακής Εθνοφρουράς, επειδή η διαταγή για αντίσταση καθυστερούσε, έβγαλε το ακουστικό του τηλεφώνου του έξω από το παράθυρο, ώστε να ακούσουν στην Αθήνα τις εκρήξεις από τους βομβαρδισμούς των τουρκικών αεροσκαφών και να πειστούν επιτέλους, ότι πρόκειται για πόλεμο και όχι για άσκηση!!

Ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε στο Ελληνικό Αρχηγείο των Ενόπλων Δυνάμεων είναι το εξής περιστατικό: Όταν αγανακτισμένος επιτελής, ανώτερος αξιωματικός του Στρατού, απευθύνεται στον Αρχηγό  του Γενικού Επιτελείου και του ζητάει με έντονο ύφος , να διατάξει να αρχίσει αμέσως η άμυνα των ελληνικών δυνάμεων στην τουρκική επίθεση, ο Στρατηγός Μπονάνος του απάντησε: «Οι Τούρκοι χτυπούν την Κύπρο και εμείς είμαστε Ελλάς»!!

Τελικά στις 08.50 το πρωί της 20^ης Ιουλίου του 1974, και αφού έχει ολοκληρωθεί το πρώτο κύμα της τουρκικής απόβασης, το  Αρχηγείο των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων εκδίδει την εξής διαταγή: «χτυπάτε τον επιτιθέμενο εχθρό με όλα τα  μέσα».

Και μια «λεπτομέρεια»

Για να αντιληφθούμε πόσο «βαθιά νυχτωμένοι»,  ήταν οι ελληνοκύπριοι , ηγεσία και πολίτες, αρκεί να αναφέρουμε μια «λεπτομέρεια». Μιάμιση ώρα περίπου, μετά την έναρξη των σφοδρών βομβαρδισμών της τουρκικής αεροπορίας εναντίον  ελληνοκυπριακών στόχων, εκεί γύρω στις 6.30,  το ΡΙΚ(ραδιοφωνικό ίδρυμα Κύπρου) μετέδιδε χαρούμενη πρωινή γυμναστική!!

Αντίστοιχα , ο τουρκοκυπριακός ραδιοσταθμός Μπαιράκ, είχε διακόψει την κανονική ροή του προγράμματός του και μετέδιδε στρατιωτικά εμβατήρια από τις 3 τα χαράματα.

Πραξικόπημα και «Αττίλας»

Των παραπάνω γεγονότων όμως, προηγήθηκε το άφρων και εγκληματικό πραξικόπημα της χούντας του Ιωαννίδη ,κατά του εκλεγμένου Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου.

Τα αιματηρά επεισόδια της 15^ης Ιουλίου, είχαν τραγικές συνέπειες στην άμυνα της Κύπρου. Και αυτό διότι, στρατιωτικές μονάδες επιφορτισμένες  με την αποστολή της άμυνας των βόρειων ακτών  της Κύπρου, καθώς επίσης και η πλέον ετοιμοπόλεμη μονάδα, η 33^η  Μοίρα Καταδρομών στρατιωτικές   Μονάδες να είναι εξαιρετικά χαμηλά και συνεπώς, να είναι  περιορισμένης μαχητικής  ικανότητας.

Έτσι, χωρίς υπερβολή, μπορεί κανείς να υποστηρίξει, ότι το πραξικόπημα άνοιξε το δρόμο για να περάσει ο αιμοδιψής «Αττίλας».

Ωστόσο, θα είναι αδικία  και ιστορική λαθροχειρία , αν δεν προσθέταμε ότι, το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου ήταν η «χρυσή ευκαιρία» που χρόνια αναζητούσε το Κεμαλικό στρατιωτικό κατεστημένο για να εισβάλει στην Κύπρο. Την ευκαιρία αξιοποίησε η κλυδωνιζόμενη τότε κυβέρνηση Ετσεβίτ, που αποφάσισε την απόβαση στην Κύπρο, ώστε, ανάμεσα στα άλλα, να ικανοποιήσει και τα σχέδια και τις φιλοδοξίες των Τούρκων στρατηγών, για περιορισμό του Κυπριακού Ελληνισμού. Να ικανοποιήσει ακόμη και την επιθυμία της Βρετανίας, που δυσανασχετούσε με την ανάπτυξη και ισχυροποίηση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Νομιμοφανές πρόσχημα, με το οποίο δικαιολόγησε ο Ετσεβίτ την στρατιωτική απόβαση στην Κύπρο, ο ρόλος της Τουρκίας ως εγγυήτριας δύναμης, που προέβλεπε η συμφωνία της Ζυρίχης και του Λονδίνου(1960). Η Τουρκία είχε την διπλωματική και στρατιωτική υποστήριξη της Βρετανίας, τόσο κατά την διάρκεια της εισβολής όσο και αργότερα, όταν οι Διεθνείς Οργανισμοί καταδίκαζαν την τουρκική εισβολή.

Ελληνικά υποβρύχια και πολεμικά αεροσκάφη

Πολλά ερωτήματα εγείρουν και θλιβερές σκέψεις γενούν κάποια περιστατικά, που σημάδεψαν την 20^η Ιουλίου του 1974, όπως:

Δύο σύγχρονα , για την εποχή εκείνη, υποβρύχια του Πολεμικού μας Ναυτικού, το «Γλαύκος» και το «Νηρεύς», που έπλεαν νότια της Ρόδου, έλαβαν εντολή από το ΓΕΝ , στις 05.15 το πρωί της 20^ης Ιουλίου, να κατευθυνθούν αμέσως προς την Κύπρο και να βυθίσουν τα Τουρκικά πολεμικά πλοία που βρίσκονταν ανοιχτά της Κυρήνειας. Όμως , ενώ πλησίαζαν τις Κυπριακές ακτές, ξαφνικά τα δύο υποβρύχια άλλαξαν ρότα και επέστρεψαν ανοιχτά της Ρόδου. Ποιος και γιατί έδωσε αυτή την εντολή; Ή μήπως εμποδίστηκαν τα ελληνικά υποβρύχια και από ποιόν, να φθάσουν στις ακτές της Κυρήνειας; Ποια ήταν η αποστολή των Βρετανικών πολεμικών σκαφών και υποβρυχίων που έπλεαν περιμετρικά της Κύπρου;

Τα ελληνικά μαχητικά αεροσκάφη, τα προβλεπόμενα από τα επιχειρησιακά σχέδια για την άμυνα της Κύπρου, ήταν πανέτοιμα στο αεροδρόμιο του Καστελίου Κρήτης από το πρωί της 19^ης Ιουλίου. Οι πιλότοι είχαν φορτώσει τα πυρομαχικά και με αναμμένες τις μηχανές περίμεναν την διαταγή απογείωσης για την Κύπρο. Η διαταγή αυτή ΠΟΤΕ δεν δόθηκε. Γιατί;

Η 35^η Μοίρα Καταδρομών

Το μεσημέρι της 20^ης Ιουλίου, η 35^η Μοίρα Καταδρομών μεταφέρεται στη βάση της Σούδας στη Κρήτη. Και αργά το απόγευμα της Κυριακής 21^η Ιουλίου , οι Έλληνες Καταδρομείς , με υψηλό ηθικό και έτοιμοι για πόλεμο, επιβιβάζονται σε 15 μεταγωγικά αεροσκάφη Noratlas, τα οποία απογειώνονται,  με προορισμό την Κύπρο. Η αποστολή ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη. Έχει χαρακτηρισθεί και δικαίως , ως αποστολή αυτοκτονίας.

Τα μεταγωγικά αεροσκάφη πετούσαν ανυπεράσπιστα, χωρίς την κάλυψη μαχητικών, με μόνο σύμμαχό τους το σκοτάδι. Πετούσαν πολύ χαμηλά , λίγα μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και με τα φώτα τους σβηστά , προκειμένου να αποφύγουν τα τουρκικά ραντάρ.  

Δύο από αυτά έχασαν τον προσανατολισμό τους και προσγειώθηκαν στη Ρόδο! Τα υπόλοιπα 13 συνέχισαν κανονικά τη πτήση τους για την Λευκωσία. Λίγο πριν προσγειωθούν στο αεροδρόμιο της Λευκωσίας, τα 3 προπορευόμενα μεταγωγικά δέχονται καταιγιστικά πυρά, από τις ελληνοκυπριακές δυνάμεις(!!) , που είχαν παραταχθεί εκατέρωθεν του αεροδρομίου. Τα εξέλαβαν για Τουρκικά!! Ποιος ηλίθιος ή προδότης στρατιωτικός δεν ενημέρωσε για την προσέγγιση των Ελληνικών μεταγωγικών αεροσκαφών; Ωστόσο , μεγάλο ερωτηματικό παραμένει και η στάση των Βρετανών στρατιωτών, που είχαν την ευθύνη της φύλαξης τμήματος του αεροδρομίου της Λευκωσίας. Οι  Βρετανοί στρατιώτες είχαν ανάμειξη στην κατάρριψη του Ελληνικού μεταγωγικού; 

Πάντως, από τα 3 προπορευόμενα μεταγωγικά, το πρώτο κατερρίφθη από τα φιλικά(;) πυρά! Μόνος διασωθείς ο καταδρομέας Αθανάσιος Ζαφειρίου,  που πρόλαβε και πήδηξε από το αεροσκάφος, πριν αυτό συντριβή στο έδαφος μαζί με τους 29 συναδέλφους του. Τα επόμενα δύο κατάφεραν να προσγειωθούν, αλλά με σοβαρές    απώλειες. Τα υπόλοιπα 10 επέστρεψαν στην Ελλάδα.

Οι Απώλειες

Οι Τούρκοι με τον Αττίλα 1και 2 , κατόρθωσαν να καταλάβουν περίπου το 40% του Κυπριακού εδάφους.

Το κόστος σε ανθρώπινα θύματα , της τουρκικής εισβολής, υπήρξε πολύ μεγάλο.

  Ως προς τον στρατιωτικό τομέα, ο θλιβερός κατάλογος των απωλειών έχει ως εξής:

#νεκροί έλληνες αξιωματικοί 18

#νεκροί έλληνες στρατιώτες 72

#νεκροί ελληνοκύπριοι αξιωματικοί 41

#νεκροί ελληνοκύπριοι στρατιώτες 269

σύνολο νεκρών στρατιωτικών 400

Επίσης, 1706 είναι οι τραυματίες έλληνες και ελληνοκύπριοι στρατιωτικοί και από αυτούς οι 224 με σοβαρές αναπηρίες.

Οι αγνοούμενοι είναι 1619, από αυτούς οι 83 είναι Έλληνες αξιωματικοί και στρατιώτες.

Μεγάλος είναι και ο αριθμός των θυμάτων μεταξύ των αμάχων ελληνοκυπρίων.

Συνολικά τα θύματα της τουρκικής θηριωδίας το Καλοκαίρι  του 1974 ανέρχονται στους 2.000 νεκρούς (Δεν υπολογίζονται οι αγνοούμενοι).

Επίσης , η τουρκική εισβολή δημιούργησε και 200.000 ελληνοκύπριους πρόσφυγες.

Καταθέσεις ψυχής

Είναι, όχι μόνο ιστορικά χρήσιμο αλλά και διδακτικό, να μελετούμε δηλώσεις , για την τραγωδία της Κύπρου, ανθρώπων που γνωρίζουν πολύ καλά τα γεγονότα και τα κίνητρά τους είναι ανιδιοτελή. Διότι τότε οι δηλώσεις τους, αναβαθμίζονται σε καταθέσεις ψυχής με μεγάλο ηθικό και πατριωτικό κύρος. Τέτοιες δηλώσεις( καταθέσεις-ψυχής) υπάρχουν αρκετές. Θα σταθούμε σε δύο μόνο από αυτές, διότι προέκυψαν από δημόσιο διάλογο που είχε μαζί τους ο υπογράφων το άρθρο.

Ο καθηγητής  Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Χριστόδουλος Γιαλλουρίδης , που κατάγεται από την κατεχόμενη Μόρφου, επισημαίνει: «το 1974 ο Ελληνισμός στήριξε την άμυνα της Κύπρου απέναντι στον εισβολέα. Και η υποστήριξη αυτή συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Άμυνα και αντίσταση στον εισβολέα, αποτελεί μέσο επιβίωσης του Ελληνικού πολιτισμού στην Κύπρο. Ο Ελληνοκυπριακός πολιτισμός έχει τρισχιλιετή εντυπωσιακή παρουσία. Αν δεν υπερασπιστούμε τον πολιτισμό μας θα επιτρέψουμε στον κατακτητή να αλλοιώσει τη χώρα μας,  τη φυσιογνωμία μας και τις παραδόσεις μας. Να αφανίσει τελικά τον Κυπριακό Ελληνισμό. Το 1974  υπήρξε πολλαπλή προδοσία, αλλά η Τουρκία σχεδίαζε από τη δεκαετία του ’50 να καταλάβει την Κύπρο και να την ελέγξει ως γεωπολιτικό χώρο.»

Ο Στρατηγός έ.α. Δημήτρης Αλευρομάγειρος, που πολέμησε το καλοκαίρι του 1974 στη Λευκωσία ως Διοικητής Τάγματος, επισημαίνει: «η δικτατορία του 1967 έγινε για ένα λόγο. Για να γίνει μισή η Κύπρος.

Και το έγκλημα της προδοσίας κατά της Κύπρου, ξεκίνησε με την απόσυρση της Ελληνικής Μεραρχίας. Οι Τούρκοι περίμεναν μια αφορμή για να υλοποιήσουν το σχεδιασθέν έγκλημα   της εισβολής. Και η αφορμή δόθηκε με το πραξικόπημα. Η χούντα των Αθηνών συνεργάστηκε, συνειδητά ή βλακωδώς με το έγκλημα της προδοσίας που διαπράχθηκε στην Κύπρο.

Οι στρατιώτες , έλληνες και ελληνοκύπριοι, έφτυσαν την προδοσία και αγωνίστηκαν μέχρις εσχάτων, για την τιμή των όπλων , για την τιμή της Ελλάδας.» ( από ραδιοφωνικές συνεντεύξεις σε επετειακό  αφιέρωμα για την Κύπρο στον «ΑΘΗΝΑ 9,84»).

Αναλόγου κύρους είναι και η παρακάτω διαπίστωση: «ως συνέπεια του ακρωτηριασμού της Κύπρου το 1974 εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος κατά την οποία η Τουρκία θέτει ως διεκδίκηση μια ιστορική αναθεώρηση του συσχετισμού δυνάμεων, που είχε προκύψει από τη συνθήκη της Λωζάνης. Ο Τουρκικός αναθεωρητισμός στηρίζεται στη μεταβολή του συσχετισμού δυνάμεων στο πληθυσμιακό και οικονομικό πεδίο και κατ’ εξοχήν, στο αποφασιστικό γεγονός της Κατοχής της Κύπρου.» (περιοδικό Άρδην τ.47).

Συμπέρασμα, η τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο, είναι το συνδυαστικό αποτέλεσμα  προδοσίας   και αναθεωρητισμού.

Το Καλοκαίρι του 1974, Έλληνες και Ελληνοκύπριοι, στρατιώτες και αξιωματικοί (με εξαίρεση μια μικρή ομάδα προδοτών χουντικών), πολέμησαν με ηρωισμό και αυταπάρνηση τους Τούρκους εισβολείς, κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες.

Πολλοί έπεσαν στα πεδία των μαχών, προσφέροντας τη ζωή τους σπονδή στον βωμό της Ελευθερίας.

Αρκετοί αγνοούνται, η θρυλική μορφή τους όμως αποτυπώνει την πιο δραματική διάσταση της Κυπριακής τραγωδίας.

Οι υπόλοιποι αγωνιστές φέρουν δια βίου το βαρύ φορτίο των αναμνήσεων, από την απώλεια εδαφών , αλλά και των συμπολεμιστών τους. Και ακόμη, την πικρία διότι το Ελληνικό Κράτος , για πάνω από 20 χρόνια, δεν αναγνώριζε την θυσία τους. Σε όλους εμάς όμως, ανήκει η ευθύνη και η τιμή της μελέτης των ιστορικών γεγονότων, ώστε ποτέ πια ο Ελληνισμός, να μην γνωρίσει άλλη εθνική καταστροφή.